Halldór Guðmundsson blir fødd i Reykjavik i 1956, men flyttar til Tyskland med foreldra når han er sju. Han bur der til han er tolv før dei flyttar tilbake. Han studerer islandsk og litteraturvitskap i Reykjavik og København og tar magistergrad i litteraturvitskap. Han får jobb i det store forlaget Mál og Menning og blir ein av Islands mest kjente forleggarar. I 2003 seier han opp for å skrive biografi om Halldór Laxness. Biografien blir over 800 sider lang og kjem også ut på norsk, i 2007. Det same året, altså 2007, sender den islandske regjeringa ein søknad om å bli hovudland i Frankfurt. Halldór blir då spurt om å vere leiar for prosjektet.
– Sannsynlegvis spilte det ei rolle at eg hadde vore forleggar i mange år og hadde gode samband til Tyskland.
– Korleis såg situasjonen ut då, då du kom inn i bildet?
– Det var jo dei gamle “gode” dagane då islendingane trudde dei hadde allverdas pengar. Det såg mykje godt ut. Den islandske ambassade i Berlin hadde førebud saka godt og det førte til ein av dei beste avgjerslene, som var å jobbe med eit tysk-islandsk team. Men først måtte vi overtyde bokmessens styre og vinne eit noko sært kappløp med vennene våre i Finland. Det endte med at ei avtale blei skriven under våren 2008.
Kunst og kultur speler den same rollen for samfunnet som drømmar gjer for den einskilde. Viss eit menneske aldri får draumesvevn men blir vekka kvar gong draumen sett inn, får det mareritt i vaken tilstand. Det same gjeld eit samfunn utan kunst og kultur.
Hausten 2008 kollapsa islandske bankar. Staten erfarte stor økonomisk krise. Det blei følgeleg kutta i alle departement. Eg har høyrt at eitt av departementa som erfarte minst kutt var kulturdepartementet. Eg spør Halldór om det stemmer at Island satsa, mot alle odds, på litteratur. Og i tilfelle: Kvifor var satsinga på den måten?
– Det var nedskjæringar i heile den offentlege sektoren etter krasjet, både i 2009 og 2010. Også i kultursektoren. Men nokre prosjekt var skåna. Blant desse var Islands hovudlandssatsing i Frankfurt i 2011. Det fanst allereie ei løyve på 300 millionar islandske kroner frå Alltinget. Dette holdt ein seg til, også etter bankkrasjet. Problemet var derimot at etter krasjet falt den islandske krona 45% i verdi. Utgiftene våre var kalkulert i euros. Vi måtte samle sponsorar og pengar frå overalt for å klare prosjektet. Men vi klarte det.
– Ja, midt i det heile; i alle kutt og byggestopp – medan bygginga av sjølve Harpa stagnerer (trur eg – i allfall ei stund?), bruker Island mange pengar på å omsetje sagaene igjen og bli hovudland i Frankfurt. Kva trur du var tanken bak?
– At vi holdt fast på planen om Frankfurt 2011 kan vere fordi ein meinte at Islands omdøme i utlandet var skada nok allereie. At ein ikkje måtte gi opp ein så viktig presentasjon. Elles var det slik at bygginga av Harpa berre stod stille i to månadar. Så slutta stat og kommune at dei ville ta over prosjektet. Også Harpa blei bygd ferdig midt i det mest vanskelege av kriseåra her.
– Kan ein bygge ein stat sitt omdømme på kultur, generelt, trur du? På litteratur, spesielt?
– Det kan han sjølvsagt berre delvis. Men eg er samd med den danske filosofen Villy Sörensen som sa at kunst og kultur speler den same rollen for samfunnet som drømmar gjer for den einskilde. Viss eit menneske aldri får draumesvevn men blir vekket kvar gong draumen sett inn, får det mareritt i vaken tilstand. Det same gjeld eit samfunn utan kunst og kultur. Litteratur har dessutan alltid spilt ei stor rolle i folk sin sjølvforståing i dei nordiske landa. Vi har ein stor tradisjon der. Etter krisa på Island kunne ein merke ein mykje auka interesse i kultur og historie. Tyskarane ville ha kalla det ein „Rückbesinnung“; ein aterkomst til dei viktigaste verdiane, dei som spelte ei rolle for oss i krisetider som var verre enn denne.
– Utanfrå såg det ganske utruleg ut – det at ho som var kulturministar på den tida, Katrin Jakobsdottir, fekk dette gjennom. Kva veit du om dei politiske prosessane som låg under og bak?
– Det var regjeringen før, med Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir som kulturministar, som tok avgjersla. Katrín Jakobsdóttir blei kulturministar tidlig 2009 og holdt fast ved avgjersla, også under vanskelege tilhøve. Ein kan seie at det aldri kom til noko partipolitisk strid om Islands deltaging. Det var viktig for oss.
Regjeringa bestemmer seg altså for å halde fast på avgjersla, også med den nye, vanskelege økonomiske situasjonen. Og til å få det heile til å fungere, har dei tilsett Halldór. Han går inn i ein situasjon som ser annleis ut enn då han takka ja til jobben.
– Kva økonomi hadde du å rå med og korleis disponerte du midla?
– Vi hadde i byrjinga tre millionar euro frå staten. Etter bankkollapsen blei det til 1, 6 millionar. Resten måtte vi fylle opp med sponsorpengar, fondspengar og sågar finansiell stønad frå einskilde folk. Det krav mykje energi. Men det gjekk. Heilt grovt sagt så brukte vi ein tredjedel på organisasjonen; på arbeidskraft i eit lite byrå i både Reykjavik og Berlin og seinare i Frankfurt. Ein tredjedel gjekk til paviliongen og det kulturelle rammeprogrammet og ein tredjedel på omsetjingsstønad og diverse litterære hendingar i den tyske marknaden.
Vi ville oppnå at hundre islandske titlar blei omsett og selt til den tyske marknaden. Det blei 240 titlar.
– Kva milepælar og satsingsområde hadde de?
– Vi sette ti mål i byrjinga. Dei fleste oppnådde vi. Med avgrensa middel var fokusen heilt klart sett på det tyskspråklege bokmarknaden. Vi ville oppnå at hundre islandske titlar blei omsett og selt til den tyske marknaden. Det blei 240 titlar. Den viktigaste utgjevnaden vi fekk plassert var den heile nye omsettinga av dei islandske sagaene til tysk.
– Så du var nøgd, med andre ord!
– Vi fikk ein utruleg positiv mottaking i Tyskland og hos det tyske publikummet. Det kan ein berre vere takksam for.
– I tillegg til konsekvensane og ringverknadane som du har nemnt allerie, kva var andre positive etterspel?
– Det viktigaste er at mange land ser det tyske bokmarkedet som eit førebilde. Dei ser på kva tyskarane utgir og omsett. Det første til at islandsk litteratur vart spreidd til mange andre språk. Det var på eit vis meininga med det heile.
– Trur du at satsinga har lønt seg – i det lange løp? Då tenkjer eg på Island som stat.
– Det er ikkje heilt lett å finne brukbare kriterier på dette, på den måten at ein kan snakke om heile staten. Men la meg nemne eit par ting: Eit tysk PR-agentur regna ut at den medieomtalen som islandsk litteratur og kultur fekk i Tyskland på grunn av hovudlandprosjektet hadde ein verdi som var ti gongar høgare enn pengane staten sette av til oppgåva. Dessutan har turismen på Island auka med 15-20% per år etter krisa. Men om bokmessa hadde ein funksjon i dette er vanskeleg å gjette på. Dog ser ein at talet på kulturinteresserte turistar er auke ein heil del. Men det kanskje viktigaste er å sjå på søknadar til omsetjingsstønad frå det islandske litteraturfondet for omsettingar til andre språk. Dei er dobla i samanlikning med åra før 2011. Det betyr at islandsk litteratur kjem meir ut i verda. Det var hovudmålet med projektet.
Mange land ser det tyske bokmarkedet som eit førebilde.
– Du skal få sleppe, så tidleg i prosjektet, å uttale deg for mykje om den norske satsinga. Men kva av synet ditt på norsk litteratur ønskjer du å dele?
– Takka vere Norlas gode arbeid men sjølvsagt også på grunn av forfattaranes store idérikdom og kunnskap, har norsk litteratur oppnådd ei utroleg sterk stilling på den europeiske bokmarknaden. Etterkvart også på den engelskspråklege marknaden, som er er langt meir vanskeleg. Dette gir eit utgangspunkt som er tilnærma eineståande for eit land som blir hovudland i desse tidene – kanskje med unntak av Frankrike. Ein kan så bruke dette prosjektet til å feste denne stillinga og opne ei spennande framtid for norsk litteratur i utlandet – også sett som ein dialog. Det siste er enormt viktig. Hovudlandssatsinga er ikkje berre eksport. Det er snakk om ein dialog. Dessutan har Noreg ein sterk litterær tradisjon. De har ein viktig demokratisk styrke på områda tale- og trykkefridom. Det blir godt å få lov til å presentere dette på messa. Til sist er eg overtydd om at måten den norske bokbrasje er organisert vil vekke oppsikt og interesse.
– Kva med den norske bokbransjens organisasjon siktar du til?
– Det er prinsipper som er interessante for andre land. Sjølv i Island har vi fripris på böger, og moms, men det har de ikkje i Noreg. De har framleis eit prissystem, har ingen moms på trykte bøker, og støtteordningar som eg tror andre land gjerne vil sjå på og kunne tenkje seg å lære av.
Til sist er eg overtydd om at måten den norske bokbrasje er organisert vil vekke oppsikt og interesse.
– Korleis blir arbeidsdagane dine fram til 2019; får vi sjå deg mykje i Oslo og elles i Noreg?
– Arbeidsdagane blir lange og spennande. Eg skal lese mykje norsk litteratur og arbeide meg inn i materien. Eg har tenkt å busetje meg i Oslo. Men sjølvsagt skjer framleis ein heil del av arbeidet mitt i Tyskland.
– Er du ein av dei 10% islendingane som, etter myta, er ein utgitt forfattar?
– Eg har skrive sju bøker. To av dei er på tysk. Eg kan telje meg blandt dei ti prosentane! Hovudverket mitt er ein 800 siders biografi om Halldór Laxness. Den kom ut på seks språk, deriblandt norsk.
– I samband med at boka kom ut på norsk så blei du intervjua for Klassekampen. Då (2007) fortel du om “dei nordiske landa sin manglande insteresse for kvarandres litteratur. Det handla då om Laxness “renessanse i USA, England, Tyskland og Spania” – men ikkje så mykje i Norden. Dette sa du i 2007. Ti år seinare og etter mykje erfaring frå bokmesser ,-festivalar og -arrangement: Meiner du det same?
– Eg trur faktisk at det har endra seg mykje. Det blir omsett meir nordisk litteratur mellem dei nordiske landa. Det er krim som har vore banebrytarar her, men ei heil del annan litteratur har fulgt med, f.eks. er Strøksnes Havboka akkurat kommet på islandsk. Interessa har stige, mellom anna takket være Nordisk råds litteraturpris. Men vi har stadig mykje å lære av kvarandre.
– Knut Ødegård er ein av dei som omtalte laxnessbiografien din i norsk presse. Han er særs positiv både til boka di og til det at boka di blir tilgjengeleg på norsk. Ødegård skriv i Aftenposten: “Det er så sannelig på tide at vi blir minnet om Halldór Kiljan Laxness’ bøker igjen, og det blir vi på en appetittvekkende måte gjennom Halldór Guðmundssons velskrevne biografi «Halldór Laxness» som i disse dager foreligger på norsk./ Laxness var jo et stort navn også i Norge inntil glemselen begynte å legge seg over forfatter og forfatterskap for 30-40 år siden.” Ødegård er av dei som meiner at alle oppegåande nordmenn bør ha eit forhold og ein kunnskap om islandsk kultur, språk, historie og litteratur. Er dette ei haldning som du ser også elles i Noreg når du jobbar her?
– Det er pent skrive av Knut. Eg trur at det kan være enormt givande for såvel nordmenn som islendingar å setje seg inn i kvarandre sin kultur. Men her snakkar ein også om at Laxness – som Hamsun eller den færøiske William Heinesen eller den svenske Astrid Lindgren – er ein av den europeiske litteratur sine store forteljarar og har klassisk verdi som forfattar uansett nasjionalitet. Det er viktig for nordiske litteratar å vere medviten om bidraga som desse forfattarane gir til verdslitteraturen.
Eg trur at det kan være enormt givande for såvel nordmenn som islendingar å setje seg inn i kvarandre sin kultur.
– Kva veit du om tanken bak tilsettinga av deg: Trur du det kan ha ein bakgrunn i det å skape fleire møtepunkt mellom islandsk og norsk kultur, språk og litteratur?
– Det må du spørre dei som tilsette meg. Men eg trur faktisk at min erfaring med at ha gjort dette ein gong før og å ha eit godt kontaktnettverk i Tyskland spelte ei større rolle: La oss håpe at eg kan bidra til at norsk litteratur får ein sterk plattform i Tyskland.
– Også Dagsavisen presenterte deg og biografien din og bad deg tilrå ei bok for norske lesarar. Du tilrådde Skuggabaldur av Sjón, og forklarte fascinasjonen med kontrasten mellom 1800-talsspråket og -tradisjonen i boka og Sjóns bakgrunn som Golem- og Breton-inspirert avantgardist-pønkar på åttitalet. Kva kan eg lese om din kunstsmak ut frå den tilrådninga?
– Eg var forleggar for Sjón i nesten tjue år og hadde eit godt samarbeid med han og mange andre forfatterar av hans generasjion.
– Har du lese norske forfattarar som du synest har denne formen for motsetnad i seg?
– Ja, det har eg, men eg ser ikkje nokre direkte paralellar. Men eg hugsar til dømes kor betatt eg blei av Kjell Askildsens raffinerte noveller som ung forleggar. Eg gav dei ut på islandsk.