Tiger Garté (f. 1982) kallar seg sjølv "ein enkel gut frå bygda". Han er frå Surnadal på Nordmøre, og har ein mastergrad i Film og TV-produksjon frå NTNU, Trondheim. Han debuterte skjønnlitterært med romanen Burnout i 2007, og gav ut andreboka si, Mr. Mike to år seinare. Begge bøkene kom på Aschehoug Forlag. I 2010 kom nyhenda om at Garté braut med Aschehoug, og – då – at han skulle gi ut på Juritzen Forlag. Tredjeboka Fuglehotellet er no ute på Tiden – då Garté er tilsett som forlagsredaktør hos Juritzen.
Etter atten år i Surnadal og eit lite tiår i Trondheim bur Garté no i lag med sambuar og katt ved Nydalen, Oslo, men er ofte attende på Nordmøre. Ein patriotisk nordmøring, er han.
– På kva måte har oppveksten på Møre forma deg, trur du?
– Den trygge oppveksta mi på Nordmøre ligg i meg som eit varmt frø. Eg vaks opp i trygge omgivnader og i ein natur som klart kan kallast fantastisk. Eg fekk gå i skogen og sage ned tre med ein gong eg kunne gå, segla nedover elva på isflak på vinteren og nakenbada saman med vennane mine på Kalkstranda om sommaren, etter at vi først hadde kasta oss nedover det gedigne kalkpulverfjellet i enden av stranda. Eg fekk rasa av meg mykje villskap, samstundes som eg fekk ein ballast og ei opplæring i at alle var like mykje verdt og like viktige. Bondeguten er så definitivt i meg enno. Eg seier av og til at ein kan ta ein gut fra Surnadal, men ein kan aldri ta surnadalingen frå ein gut. Det synest eg er treffande. Samstundes meiner eg at ein ikkje skal vere redd for å vere litt cocky og ha litt skyskrapar-attityde om ein er flink på det ein gjer, som eg synest at eg faktisk er. Men eg vil aldri bli pretensiøs, som nokre av forfattargamlingkarane.
– "Eit varmt frø" får meg til å tenkje på åkrar i Surnadal om seinsommaren, eller på Vårsøg og kveldssola som varmar heilt til Kleiva hans Hans Hyldbakk. Men du vaks opp eit stykke frå Skei, gjorde du ikkje? Kva var det av kulturliv i den delen av Surnadal der du vaks opp?
– Nesten litt flaut å seie det, men den bestod nok for det meste av tyske pornoblader, som vi knabba fra langtransport-sjåførane nedpå Transportsentralen. Elles var det for det meste fysisk fostring, for å seie det slik, utan samanheng for øvrig med pornoen. Men vi såg mykje på film og høyrde musikk på guteromma, og Oasis-brørne blei nok uheldigvis litt forbilder for meg på den tida. Eg håpar det meste har sluppe taket no. Og så kom litteraturen meir og meir, og mest via skulen. Det begynte vel med Beatles, som det gjorde med dei fleste. Og så balla det på seg meir og meir, men hovedgrunnen til at eg kom inn i kulturlivet var nok dei flotte menneska som påverka meg på skulen, samstundes med at eg hadde foreldre som planta drøymar i meg. Eg skal forresten halde meg unna plantereferansane heretter…
– Som eg kjenner Nordmøre, er audemjuke ein høgt akta verdi. Er det nordmørsk å skrive om Nordmøre?
– Eg trur ein finn den same tilnærminga til eigen oppvekst og oppvekststad dei fleste plassar i landet. Det er jo tross alt i oppveksten at både det viktigaste og mest spennande skjer i livet, noko alle forfattarar higar etter å fortelje om. Samstundes trur og håpar eg jo at det er noko spesielt med Nordmøre. Vi har fått mange forfattarar herifrå, som har skreve utruleg bra og gripande tekstar om denne delen av landet. Det er klart, vi ligg bra til geografisk for å skape visuelle og poetiske fine bilde. Da tenkjer eg på nærleiken til sjøen og fjellet og alle dalane. Og så er vi vel litt spesielle som folkeslag også, både positivt og kanskje mindre positivt på noko. Mest positivt, sjølvsagt.
– Var du oppmoda på skulen å skrive ut frå deg sjølv?
– Ja, det blei eg faktisk. Eg hadde ein lærar på ungdomsskulen som heit Inger-Anne, som sa at eg burde bli filosof. Eg syntest det var noko stort tull akkurat der og då, for eg skulle bli proffspelar på Liverpool F.C. Men i den seinare tid ser eg vel at ho hadde eit poeng. Ho gav meg mykje positiv feedback, og er ein viktig grunn til at eg har kome dit eg har kome, saman med fleire andre norsklærarar eg har hatt. Eg har vore heldig slik sett, og på videregåande var det ein lærar som sa til meg at det aldri hadde vore skreve ein roman om rånelivet på bygda. – Skriv den, sa han. Eg skreiv den. Det var starten.
– Surnadal har ein rik kulturhistorie – med viktige aktørar som nemnte Hans Hyldbakk og Henning Sommerro. Har dei hatt noko å seie for ditt val av yrke?
– Tja, kanskje delvis. Eg fekk jo med meg at Hyldbakk og Sommerro var høgt akta i bygda for det dei hadde prestert, og at dei blei tala om. Eg såg vel óg at dei dermed hadde eit talerør og at dei kunne vere med å påvirke kva som skjedde rundt dei. Dette freista meg nok litt. Det å kunne få delta og bli høyrt. Eg fekk ein ganske stor nedtur etter Videregåande-skulen, og da bestemde eg meg verkeleg – eg skulle bli ein av landets mest leste og omtala forfattarar, og så skulle heimbygda mi bli stolt av meg. Då Dagbladet slo opp meldinga av debutboka Burnout over to heilsider med overskrifta ”Knallgodt!” så vart det ein revansje for meg. Og i ein av avismeldingane som kom etter Fuglehotellet blei eg samanlikna med Knausgård og Carl Frode Tiller. Det er ganske stort for ein surnadaling, og gjorde vel at eg sette lua på hovudet i staden for å stå med den i handa.
– Hugsar du kva som fekk dei første avsnitta fram – av det som blei den boka – Fuglehotellet?
– Dette var aldri meininga å bli ei bok. Det er ei sann historie, om bestefar min som tok livet sitt fordi han blei sjuk. Han var ein arbeidskar, og byrgskap og omtanken han hadde for oss i rundt seg gjorde at han tok eit valg om å forlate oss, heilt sikkert med ein tanke om at vi skulle få det betre då. Forholdet mitt til han kan lettast beskrivast som ein ubetinga kjærleik og enorm beundring. Da han tok livet sitt var eg fullstendig knust. Gjekk inn i eit mørke som eg berre så vidt klarte å kome meg ut av for å vere med i begravelsen hans. Der las eg eit dikt som eg skreiv til han, og var med på å senke kista hans ned i jorda. Deretter rømte eg frå alt som hadde med dette å gjere. Det låg og gnog i meg i mange år. Til slutt måtte eg få det ut på ein eller anna måte. Så eg byrja å skrive små tekstar i notatblokka mi, ting eg hugsa og såg for meg. Og så kom eg til å tale om dette saman med han som no er redaktøren min, Kjetil Jørve Strømme, og han sa at dette var så gripande eit materiale at vi måtte få det lesbart ut i bokform. Då kom det i gong. Eg trur nok dette kjem til å vere den boka som vil bety mest for meg sjølv, når forfattarskapet mitt skal teljast opp. Og ikkje minst så har eg da fått hedra bestefar min på ein måte som han fortjente. For han fortjente langt betre.
– Du har snakka mykje om det biografiske rundt historia i andre intervju, som lesarane våre kan finne på internett og i blad. Kan vi snakke litt om dei litterære sidene ved boka? Om vi ser på ho autonomt: Han som vel å ta livet sitt i boka, han gjer det på tross av at folk stoler på han og er glade i han. Eg tenkjer på andre litterære figurar som berre gjer det dei "må gjere", som Ibsens Nora, Tom Kristensens (anti-) helt i Hærverk. Kva meiner du er kjernetema i Fuglehotellet?
– Kjernetemaet i Fuglehotellet er forsoninga. Det var det forsåvidt i mi første bok òg, Burnout, men der handla det i tillegg mykje om at eg ville ta igjen, skape rettferd, overfor alle som falt utafor og blei offer då eg vaks opp, men som aldri har kunne teke igjen sjølv etterpå. Eg har ein veldig rettferdssans, og reagerer med ein gong eg opplever noko som urettferdig. Det er så mange som fortjener så mykje betre enn det dei får, og det gjer meg trist. Utfordringa då blir jo å forsone seg med det, som er ei utfordring både å gjere og å skrive om. Å gå inn i nære relasjonar og ta for seg dette, er noko eg brenn for og som eg synest er svært interessant å gjere. Forsoninga og forståinga, altså, i motsatt rekkefølgje kanskje.
– Kva gjorde at du byrja å skrive?
– I 1994, då eg var tolv år gammal, sneik eg og ein kompis oss inn på Trudvang lokalkino i Surnadal, og såg Pulp Fiction av Quentin Tarantino. Det blei eit vegskille og ei oppvåkning. Eg blei blown away, saman med bestekompisen min. Auga våre heldt på å falle ut av skallen. Fortellerinteressa mi tok til, og eg såg meg aldri tilbake. Eg bestemte meg for å byrja å studere film, og visste at det var forteljar eg skulle bli. Eg likar å kalle meg det óg, forteljar heller enn forfattar. Bøkene fatta eg eigentleg interesse for først da bajasen Ari Behn entra Litteratur-Norge. Han gjorde det litt tøft å skrive bøker, og på den tida higa eg etter å vere tøff. Så flaut nok kan ein vel seie at Ari var med på å gjere meg til ein forfattar. Eller forteljar. Men eg leste jo óg bøker som Beatles og Lord of the Flies på ungdomsskulen, som fenga meg sterkt. Og eg har alltid vore særs oppteken av Kristiania-bohemen, med Hans Jæger i spissen.
– Korleis lærte – og lærer du å skrive romanar?
– Ved å lese. Eg har aldri gått noko skriveskule eller skrivekurs. Men eg har studert manusskriving for film, då, som er noko av det same. Eg skulle eigentleg ynskje at det ikke var så stort fokus på desse skriveskulane som no er på mange plassar. Nokre er sjølvsagt bra, men mange er under middels óg. Eg trur mange som sitt på bra og viktige forteljingar ikkje slepp til lenger, på grunn av alle skrivestudentane som utskrives og får utgitt bøker. Misforstå meg rett; mange av disse har gjort det supert og er i dag viktige forfattarar, men mange får óg utgitt romanar som handlar om ein mann som går ut for å kjøpe seg mjølk på ein søndag, og kor boka ender med at han kjem heim igjen på søndag ettermiddag med mjølkekartongen sin. Då vil eg ærleg tala heller lese om eit levd liv på Plata i Oslo, eller om nordnorske sjømenn som har ofra livet på havet.
– Kva lærer du av å jobbe som redaktør i Juritzen Forlag?
– Eg har nok mykje igjen for å ha sitte, og sitte, på dei ulike sidane av bordet. Eg kjenner tankane ein gjer seg både som redaktør og som forfattar, og det gjer det lettare å gå inn i ein såpass vanskeleg prosess som det faktisk er å utgi bøker. Og så les eg såklart særs mykje, og det lærer ein jo av. Særleg når ein skal gå inn i stoffet og finne nye løysingar, sjå kva som fungerer og kva som må gjerast noko med. Det forhindrar meg nok i å gå i ein del romanfeller sjølv, slik at eg sparar litt tid. Men eg kan sjølvsagt aldri fungere som min eigen redaktør, nokon må sjå det utanifrå.
– Utanfrå, verkar Juritzen Forlag å vere drive etter "fridom under ansvar" – prinsippet: at de som jobbar der får mykje tillit, og at det ser ut til å motivere det å levere godt arbeid attende. Ser eg rett?
– Det er nok riktig sett. Sjølv fekk eg jobben på dagen, og flytta til Oslo tre dager seinare. Eg hadde ikkje bevist så mykje, men Arve gav meg sjansen til å gjere det, slik han har gjort med mange. Det skal han ha mykje skryt for, at han ser potensialet i folk, leiter etter dei bra sidene, i staden for å berre saumfare cv'en, slik mange andre bedriftseigarar gjer. Dessutan var eg ein bajas da eg fekk jobben, men han tenkte vel at eg ville vere ansvaret mitt bevisst. Eg tror eg har vore det, i alle fall for det meste, hehe.
– Kvifor vil du vere med i DnF?
– Eg vil vere med og gjere ein forskjell. Eg ser at vi står ovanfor store utfordringar i Litteratur-Norge for tida og i åra framover, og eg vil vere med å sikre vilkåra for norske forfattarar, bøker og forlag. Det er sjølvsagt stas å bli teke opp i dette fellesskapet, og eg sette stor pris på den velkomsten eg fekk, men det aller viktigaste for meg er at eg no kan få vere med å diskutere og kome fram til løysingar som gjer at vilkåra våre som forfattarar blir best mogleg. Etter kvart har eg óg eit sterkt ønske om å kome inn i styret, for eg føler at eg har mykje å bidra med, og har ein stor ballast og erfaring frå forlag og bokhandlar som mange kan dra nytte av og som kan hjelpe oss vidare inn i ei positiv og givande framtid.
– Kva forskjell vil – og kan du gjere?
– Kva forskjell eg kan gjere, blir mykje opp til dei i rundt meg og kva dei ynskjer og vil vere med på. Men det ég vil jobbe for, er å sikre vilkåra for forfattarar, forlag og bokhandlar, i ei tid som no framover vil bli særs utfordrande. Eg meiner at det må ei nytenkning til, no som både teknologien og alle dei andre interesseplattformane som har vakse fram vil utfordre oss. Og så ynskjer eg å sjå på dette som mogleiker heller enn ulemper. Tenk berre på kor mykje større mogleik ein forfattar har for å nå ut til nye lesarar no enn ein hadde for berre ti-tjue år sia… Utfordringa vil liggje i å få nok forfattarar med på lasset, saman med forlaga og bokhandlane, og gjere eit felles framstøt for å sikre lesegleda og den norske litteraturen i åra framover. Det MÅ óg leggjast betre til rette for nye bokdebutantar i Norge, og ikkje minst for dei nyetablerte forfattarane som skal ut med bok nummer to eller tre. Då tenkjer eg hovudsakleg på fleire stipendordningar (kanskje óg i samarbeid med det private næringsliv), og viktigst av alt; ei betre ordning og praksis i arbeidet bokhandlarar og delvis også forlaga gjer med nyrekrutteringa av norske forfattarar. Eg hugsar orda til Ingvar Ambjørnsen under debutantkvelden på Litteraturhuset i Oslo då eg sjølv debuterte, kor han sa at av alle dykk forfattardebutantane som er her i kveld, så er det nok berre ein eller to som kjem til å utgje fleire bøker. Det syntest eg både da og synest eg no, er temmeleg stusseleg. Nokon må gå inn for å få eit betre samarbeid mellom dei tre viktigaste aktørene i bokbransjen : forfattaren – forlaget – bokhandelen(og lesarane), og sørgje for at det satsast betre og meir klokt i framtida. Fortset vi som no vil fleire og fleire bokhandlarar få sin endelikt, forlaga vil satse smalare og lesarane vil truleg gå lei og finne andre kulturtilbod å ta seg til. Eg meiner at eg kan vere med på å gjere ein forskjell her, i og med at eg både er forfattar og forlagsarbeidar, har stått i butikk og etter kvart har blitt kjent med svært mange i bokbransjens mange forgreiningar.
– Møtte årsmøtet forventningane dine?
– Definitivt! Det var sterke meiningar og fine diskusjonar. Og så litt herleg galskap innimellom, akkurat slik det skal vere når forfattarar møtes i hopetal. Men om eg skal setje fingeren på noko som kan gjerast annleis, så vil eg ha meir diskusjon kring dei viktige temaene framover; som boklov, bokhandelutfordringane, innkjøps- og inntaksordningar, fordeling av stipend og andre hjelpeordningar for norske forfattarar. Eg savna ein del av det.
– Trond Davidsen benka deg som forslag til Det litterære Råd. Kvifor tenkte han på deg, trur du?
– Fordi eg er eit friskt pust, tenkjer eg. Eg har ein anna bakgrunn, kjem frå landet og tenkjer nytt. Seier akkurat det eg meiner og kjempar for det eg trur på. Gjer meg aldri. Eg trur eg har ein plass i dette fellesskapet, og at eg kan få enda viktigare roller etter kvart. Eg vil så gjerne bidra, og eg vegt at eg kan gjere ting til det betre.
– Då du sa nei til å stille i rådet, takka du for tilliten frå Davidsen. Kva tillitserklæring kom han med, tenkjer du?
– Som eg har sagt tidligare så har eg den haldninga at vi alle er verdt like mykje, og kan bidra på kvar våre måter. Når nokon ser meg og tenkjer at eg er flink på noko, og stolar på at eg har noko for meg, så tenkjer eg at dei viser meg tillit og at eg har lyst til å vise meg tilliten verdig. Etter kvart ønskjer eg å bidra meir enn eg gjer no, men ikkje på bekostning av at nokon andre skal bli kasta ut eller føle seg dårleg behandla. Alt har si tid, som bestefar bruka å seie. Og så skal ein respektere det arbeidet som alt er blitt gjort og som blir gjort framover. Det er mange flinke mennesker i denne foreninga.